نود و دومین سالروز تأسیس شهرداری فومن گرامیباد

آنچه مسلم است اقدام به تاسیس و راه اندازی “شهرداری” در هر شهراز کشور ، نقطه عطفی در تحولات آن شهر بشمار رفته و نشانگر افکار بلند و ترقی خواهانه مردم آن شهر است. گفته می شود اولین” بلدیه “یا همان” شهرداری” در ایران در کشاکش حوادث مشروطه در تهران (در ضلع شمالی میدان امام خمینی فعلی) با قانون جدید توسط اولین شهردارمرحوم میرزا محمد چایکار ملقب به کاشف السلطنه که پدر چای ایران نیز شمرده میشودراه اندازی شد و به این ترتیب یکی از آرمان های بزرگ نهضت مشروطه جامه عمل پوشید. اما پیش از آن در اواسط دوره ناصری اداره ای به نام “احتسابیه ” در برخی از نقاط کشور به ویژه تهران وجود داشت که کار شهرداری را انجام میداد. این اداره از دو شعبه: احتساب و تنظیف که هر کدام عده‌ای نایب و فراش وسپور تحت فرمان داشته‌اند، تشکیل شده بود. با این همه سرپرستی امور شهر ، امور اجتماعی واقتصادی هر منطقه در گذشته ابتدا بر عهده رییس شهر بود که بعنوان “کلانتر” یا “داروغه” از طرف حاکم شهر انتخاب می شد.رییس شهر هم توسط زیر مجموعه خود که کدخدایان محلات بودندبه کنترل شهرمی پرداخت. همچنین برای اداره شهر افراددیگری هم انتخاب می شدندکه وظیفه شان سر پرستی امور اداری ، سیاسی وامنیتی شهر بود که البته ایشان بیشتر به فکر جمع آوری مالیات واخذ وجوهات برای دربار شاهی بودند.

بااین همه کسانی هم پیدا میشدند که اقداماتی برای عمران و آبادانی وتوسعه شهر انجام می دادند.برخی از ایشان حاکمان منطقه بودند که اقداماتی برای اصلاحات شهر صورت میدادند.از جمله این اشخاص که اصلاحاتی در این زمینه درگیلان از جمله این خطه صورت داد امیر هدایت الله خان فومنی معروف به” اتور خان رشتی” فرزند حاجی جمال خان گشت رود خانی فومنی بود که از حاکمان اواخر دوره زندیه واوایل دوره قاجار به شمار می رفت .او در سالهایی که حاکم گیلان بود اقدامات رفاهی پسندیده ای در برخی از نقاط از جمله فومن و رشت انجام داد . گفته می شود مقر او در این منطقه در روستای گشت (محدوده پشت کارخانه ی چای امیر حشمتی) ودارالاماره اش نیز در رشت قرار داشت . به گواهی تاریخ نامبرده حدود ۲۸سال بااقتداربر گیلان وغرب مازندران حکومت کرد ، تا اینکه سرانجام در ربیع الاول سال ۱۲۰۱هجری قمری در طی جنگی با قوای آغامحمد خان در حال فرار با کشتی از میان پشته انزلی به سوی لنکران آذربایجان روسیه آنزمان بود که باتیرتفنگ یکی از افراد کشته شد وسربریده وی به طمع جایزه نزد آغا محمدخان قاجاربه در بار تهران فرستاده شد. آنطور که در یاد داشت ها آمده وی بسیار ثروتمند بود وسخاوت نیز داشت . جالب آنکه از زندگانی و مرگ این امیر مقتدر دو ضرب المثل در ادبیات عامه ایران در همان زمان پدید آمدکه اینک با اندکی تغییر مورد استفاده قرار می گیرد.نخست آنکه به کسی که به اجدادو اصالت خانوادگی خود افتخار کرده و ثروت خود را به رخ دیگران بکشاند می گویند:«انگار نوه اتورخان است» دوم همانطوری که گفته شد وقتی سر هدایت خان را جدا کردند. برای بردن آن به دریار قاجار به قدری عجله به خرج دادند. که بعدها هر کسی که در کاری عجله فراوان داشته باشد میگویند:”مگه سراتورخان را آورده ای “یا”مگر سر آورده ای”.
از دیگر حاکمان منطقه که در بهسازی و عمران این منطقه کوشید یکی هم باید به میرزا عبدالحسین خان فومنی ملقب به” مدیر الملک” و”سردار همایون “اشاره کرد که از سوی ناصرالدین شاه قاجار به حکمرانی فومن و ماسوله رسیده بود .اوتا سال ۱۲۹۱ خورشیدی در قید حیات بودو حدود بیست سال بر منطقه حکم راند ودر زمان حکمرانی او در فواصل بین سالهای ۱۲۷۹ تا ۱۲۸۵ خورشیدی بود که بازارقدیمی فومن با مساعدت و همراهی حاجی میر جلیل و برادرش حاجی سید رضی مقیمی از مالکین وقت فومن طبق نقشه یکی از بازار های بمبئی هند از آجرو سفال تجدید بنا شد واز بافت قدیمی خود که گالی پوش بود خارج گردید . او با این کارو دیگر کارها به تدریج بر رونق شهر وبازار فومن افزودو دار الاماره فومن که مدت های مدید از مرکزیت گیلان بیه پس ( گیلان غربی ) فاصله ورو به افول و ویرانی نهاده بوداز آن پس رو به رشد وتوسعه بیشتری نهاد . مدیر الملک بعدها در دوره مشروطه و بعد از واقعه باغ مدیریه که در محرم ۱۳۲۷ قمری توسط کمیته ستاردر رشت رخ داد و منجر به قتل حاکم مستبد گیلان شد به همراه میرزا صادق خان اکبر محتشم الملک( صاحب باغ محتشم رشت ) به حکومت منطقه رشت وحتی بعد ها کل ایالت گیلان رسید وکارهای عمرانی دردیگرصفحات انجام داد . بعد از استقرار مشروطیت وافتتاح مجلس شورای ملی، تصویب قانون بلدیه در بیستم ربیع الثانی سال ۱۳۲۵ قمری ( مطابق ۱۹خرداد ۱۲۸۶ شمسی )به امضای مظفر الدین شاه قاجار شاه وقت ایران رسید که از آن پس ، اداره بلدیه که بعد ها به “شهرداری “تغییر نام داد در اغلب شهر های بزرگ بالای پنج هزار نفر جمعیت یکی پس از دیگری دایر وتاسیس شدند .

این مهم در گیلان برای نخستین بار درشهر رشت بعد از انتخابات انجمن بلدی، همزمان با بلدیه تهران در بهمن ماه سال۱۲۸۶ خورشیدی صورت گرفت و مرحوم حاجی میرزا خلیل رفیع( ۱۳۰۳-۱۲۳۰ )که از مشروطه خواهان صدیق گیلان بودو خانه اش ( معروف به عمارت اخوان ) امروزه در یکی از کوچه های خیابان مطهری محل اداره شورای رشت است به ریاست آن نهاد گماشته شدو به عنوان اولین شهردار رشت با جدیت تمام تا سال ۱۳۰۰کار کرد . در این رابطه در صفحه سوم شماره ۱۸ روزنامه نسیم شمال به تاریخ ۹ ربیع الثانی ۱۳۲۶ هجری قمری می‌خوانیم:”انجمن مبارک بلدیه به سعی و اهتمام آقای حاج میرزا خلیل آقا که رییس بلدیه است، شب و روز در فکر ترفیع حال اهالی و تخفیف قیمت اجناس و ارزانی ارزاق می‌باشند. راه پیر بازار که از خرابی ممتنع العبور بود، در این ایام به اهتمام بلدیه به نیکوترین طرحی مشغول تعمیر است و ایضاً بلدیه قول داده است که هر شب هزار چراغ از الکتریسیته و فانوس های ملّون در معابر و محلات شهر رشت روشن کند.”

مطابق اسناد موجوددر آن وقت انجمن بلدیه رشت نیز به ریاست حاجی میرزا یوسف‌خان و عضویت سید مهدی رئیس‌الواعظین، ناصرالتجار، میراحمد امام، حاجی میرزا ابوطالب و میرمنصور هدی اداره می‌شد. میرزا خلیل رفیع رسیدگی به قصاب‌خانه‌ها، نانوایی‌ها، تنظیمات شهری و شماره‌گذاری درشکه‌ها و… در آن زمان را عملی کرد که این کارها تاثیر خوبی در توسعه شهری شهر رشت داشت. محل اداره آن ابتدا در یک مکان استیجاری در سبزه میدان که متعلق به خوشتاریای گرجی سرمایه دار تبعه روس بود قرار داشت که طبق گزارش روزنامه پرورش (شماره ۱۳۵ ) در اول تیر ماه سال ۱۳۰۵خورشیدی به ساختمان نوساز خودکه کلنگ آن در سال ۱۳۰۳ به زمین زده شده بودو محل بقعه استادآقا سید جعفر( نام محله استاد سرا از وی گرفته شده ) نیز بود انتقال یافت .ساختمانی که با الهام از معماری نئوکلاسیک اروپا به ویژه معماری سنت پترزبورگ روسیه و توسط معماران ایرانی مقیم رشت ساخته شد و هم‌اکنون نیز پس از گذشت ۸۹ سال، این ساختمان زیبا مقر شهرداری مرکزی در منطقه یک کلانشهر رشت است.

اما در باره تاسیس وافتتاح این نهادعمومی در شهرفومن باید گفت که، متاسفانه به خاطر فقدان اسناد ومدارک لازم در این زمینه آگهی روشنی در دست نیست .بااین همه در بین اسناد موجود درکتابخانه مجلس تهران سندی باتاریخ آبان ۱۳۰۶با دست خط مرحوم محمد حسین بهجت فومنی به چشم میخورد که نشان میدهد این اداره در سال ۱۳۰۴ خورشیدی در این شهرراه اندازی شده است . نهاد مزبور بعد از حدود یکسال فعالیت بعلت کسری بودجه منحل وگویا در مرداد ماه ۱۳۰۷ بازگشایی شد که بازهم بعد از مدتی فعالیت تعطیل شد که تا اینکه در اردیبهشت ماه سال۱۳۱۰ خورشیدی در زمان استانداری رضا دیوان بیگی مجدد شروع بکار کرد که از آن تاریخ تا به امروز همچنان به فعالیت خود ادامه می دهد .با فعالیت این نهاد ، این شهر چهره نوینی به خود گرفت وهمراه با ساخت وسازها توام با معماری ومصالح نوین به تدریج رشد و توسعه شهری آن شدت یافت.
آنطور که از تحقیقات بر می آید اولین شهردارآن هم مرحوم میرزا یوسف خان شبان شفتی( ۱۳۲۲-۱۲۵۰ ) بود که در آنزمان نایب الحکومه منطقه فومنات هم شمرده میشد .خانه ییلاقی وی امروزه در ماسوله محل شهرداری این شهرک کوهستانی است که آن را به مردم ماسوله اهدا کرده بود . وی که از اهالی روستای شالما بود از اواخر نهضت جنگل تا پایان تصدی شهرداری فومن در منطقه دارای عنوان های دولتی متفاوت بوده است . پدرش حاجت بیگ فرزند صادق خان و او نیز فرزند اولی بیگ بود که گویا نسبش به رستم کلاه چرمینه تالش فرمانده نامدار سپاه شاه اسماعیل اول صفوی در جنگ چالدران می رسد.

در خصوص زمین محل شهرداری مطابق اسناد موجود در اداره ثبت اسناد واملاک شهرستان فومن زمین محل شهرداری فومن از آن مرحوم حاج محمد رضا سمیع فومنی معروف به حاجی مشفق ( متوفای ۱۳۷۰ ) بودکه آنرا در تاریخ ۱۳۱۰/۱۲/۲۹ به انجمن وقت بلدی فومن ( انجمن شهر ) واگذارکرده بود .سنگ بنای آن نیز در سالهای ۱۳۱۲- ۱۳۱۱ خورشیدی زیر نظر یک مهندس معمار آلمانی وطبق نقشه ای که گویا در تبریز ترسیم شده بودگذاشته شد که سرانجام بعد از دوسه سال آماده بهره برداری شدو بعنوان اداره شهرداری و همچنین اداره فرمانداری مورد بهره برداری قرار گرفت . این سازه که بخشی از هویت و تاریخ ومیراث فرهنگی شهرمان بود تا سال ۱۳۸۲ با بافت قدیمی خود بر قرار بود، تا اینکه متاسفانه در همان سال تخریب شد وساختمانی نو در جایش احداث گردید .گفتنی است که بعد از تاسیس شهرداری فومن این کار در صومعه سرا که در آن زمان بخشی از شهرستان فومنات بود به سال ۱۳۰۹ صورت گرفت . در ماسوله به سال ۱۳۱۱یا۱۳۱۲ ( بعد از انحلال، به سال ۱۳۴۴ مجدداً شروع بکار کرد) راه اندازی شد ودر بخش شفت قدیم هم به سال ۱۳۳۱ گشایش یافت .

اسامی و فهرست شهرداران شهر فومن از آغاز تا کنون به شرح ذیل است که می بینید : میرزا یوسف خان شبان شفتی، شمس امیری ، حسن فرنام ، محمد حسن خورگامی، حاج سید مهدی مدنی ماسوله( دوبار ) ، علیرضا ثابت خرازی ، محمود آرین ، نعمت الله فروزش کسمایی، هوشنگ جهانگرد محبوب ( دوبار ) ، نصرت الله فرهی( دو بار ) ، ، احمد خشوعی ، محمد صالحی ، فرزاد باشلقی ، یوسف ابرشهر ، سید یوسف باقری ، اسدالله اکرامی ، اکبر نصرتیان ماسوله ، علیرضا صادقیان ، احمد رمضانی ، احمد قدیمی ، مجید روحی سید آبادی ، هوشنگ عباسقلی زاده ، حسین غلام نیا ، رضا محمدی ، کاظم قربانی